Abertawe: Angladd Gweithwyr Ffatri Arfau
Angladd dwy a gafodd eu lladd mewn ffrwydriad yn ffatri arfau Pen-bre ger Abertawe.
Ar 4 Awst 1917 fe gynhaliwyd angladdau Mildred Owen, 18 oed, a Dorothy Mary Watson, 19 oed. Fe gludwyd eu cyrff ar y tr锚n i鈥檙 orsaf yn High Street, Abertawe, cyn cael eu cario i fynwent Dan y Graig.
Roedd y ddwy yn gweithio yn y ffatri arfau ym Mhen-bre ac wedi eu lladd mewn ffrwydriad yno gyda phedwar gweithiwr arall. Lladdwyd y chwech ohonyn nhw ar 31 Gorffennaf 1917, yr un diwrnod ag y bu farw Hedd Wyn a dwsinau o filwyr Cymreig eraill ym Mrwydr Passchendaele.
Roedd torf fawr yn Abertawe i dalu鈥檙 gymwynas olaf i鈥檙 ddwy, gan gynnwys cannoedd o ferched oedd yn gweithio gyda nhw ym Mhen-bre. Fe gerddodd rhai o鈥檙 merched, yn eu gwisgoedd gwaith, gyda鈥檙 hersiau i鈥檙 fynwent.
Nid merched yn unig oedd yn gweithio ym Mhen-bre a鈥檙 ffatr茂oedd arfau eraill ym Mhrydain adeg y Rhyfel Byd Cyntaf. Ond wrth i nifer o ddynion ifanc ymuno 芒鈥檙 fyddin fe gr毛wyd cyfleoedd newydd i ferched yn y byd gwaith.
Yn 1914 roedd dros 200,000 o ferched yn barod yn gweithio yn niwydiannau metel Prydain, ond erbyn 1918 roedd dros 950,000 ohonyn nhw鈥檔 yn gweithio mewn ffatr茂oedd arfau.
Mae鈥檙 hanesydd Catrin Stevens yn esbonio bod perygl cyson o ffrwydriadau yn y ffatr茂oedd ac roedd deunyddiau fel TNT a cordite yn gallu effeithio ar y croen, gwallt, ysgyfaint a鈥檙 llygaid. Ar y llaw arall roedd gweithio mewn ffatri o鈥檙 fath yn cynnig cyflog eithaf da, oriau sefydlog a鈥檙 cyfle i gymdeithasu.
Roedd yna dimau p锚l-droed, hoci a chorau yn nifer o鈥檙 ffatr茂oedd ac ym Mhen-bre roedd yna gyngherddau gwaith yn cael eu trefnu.
Ar y gofeb rhyfel yn Abertawe mae enwau 12 o weithwyr fu farw mewn ffatr茂oedd arfau gan gynnwys enwau Mildred Owen a Dorothy Mary Watson.
Fe ysgrifennodd Miss V. Chapman, gweithiwr ffatri arfau oedd efallai yn gydweithiwr i鈥檙 ddwy, gerdd goffa iddynt a gyhoeddwyd yn y South Wales Daily Post ar 6 Awst 1917:
A loud report, a deafening roar
And two brave lassies met their fate 鈥�
鈥� Their memory shall live for aye
And Wales shall honour it, and sing
Tho praise of those who gave their lives
For England鈥檚 fighters and their King.
Lleoliad: Stryd Fawr Abertawe, SA1 1NU
Llun o ferched ffatri arfau Pen-bre yn talu鈥檙 gymwynas olaf i Mildred Owen a Dorothy Mary Watson drwy ganiat芒d Imperial War Museums.
