Main content
Sorry, this episode is not currently available

A letter for Gaelic learners with Roddy MacLean.

Clip

Litir 124: Sgamhan

A bheil sibh e貌lach air an fhacal 鈥渟gamhan鈥? 鈥橲 d貌cha gu bheil sibh air a chluinntinn air an r猫idio anns an tuiseal ghinideach, nuair a tha daoine a鈥 bruidhinn mu 鈥渁illse-sgamhain鈥. 鈥橲 e sin a鈥 Gh脿idhlig air lung cancer. Aillse-sgamhain. Agus 鈥檚 e sgamhan a鈥 Gh脿idhlig air lungs no, uaireannan, d矛reach air one lung.

Tha am facal sgamhan nam cheann an-dr脿sta oir, gach turas a th猫id mi eadar Inbhir Nis agus a鈥 Chomraich ann an Ros an Iar, bidh mi a鈥 dol seachad air loch ann meadhan Siorrachd Rois air a bheil Loch Sgamhain. Tha tuathanas-猫isg air an loch, agus d脿 eilean beag le craobhan orra, ach sin e. Cha mh貌r gu bheil duine a鈥 fuireach anns an sg矛re an-diugh. Ciamar, ma-th脿, a fhuair an loch ainm?

Faisg air l脿imh, tha d脿 aite eile air a bheil ainmean st猫idhichte air p脿irtean dhen bhodhaig 鈥 Beinn na Feusaige agus Coire a鈥 Chlaiginn. Nise, chan eil c脿il a dh鈥檉hios agam ciamar a fhuair an d脿 aite sin an cuid ainmean, ach tha mi air beul-aithris a chluinntinn mu Loch Sgamhain. Bha na seann daoine anns an sg矛re sin a鈥 cumail a-mach gun deach sgamhan a lorg l脿 air choreigin air bhog anns an loch. Sgamhan duine.

Bha iad a鈥 coireachadh an eich-uisge. Bha iad ag r脿dh gu robh each-uisge a鈥 fuireach anns an loch agus, mar a tha fios aig a h-uile duine, bidh eich-uisge bho 脿m gu 脿m a鈥 marbhadh dhaoine, is gan ithe. Ach tha aon ph脿irt dhen bhodhaig ann nach ith iad uair sam bith, agus 鈥檚 e sin an sgamhan. Slaodaidh iad an duine gu aigeann an locha, is bidh iag ga ithe ach a-mh脿in an sgamhan. As d猫idh na creiche, tillidh an sgamhan an uachdar, leis gu bheil e nas aotruime na uisge, agus bidh cuideigin ga lorg air a鈥 chladach is ag r脿dh ris fh猫in, 鈥淎, seadh, 鈥檚 e an t-each-uisge as coireach ri seo.鈥

鈥淪gamhan coin is sgamhan sagairt, is coltach iad ri ch猫ile鈥. 鈥橲 e abairt annasach a tha sin, ach tha sgeulachd co-cheangailte rithe. Bha fear a bha seo ann an Cataibh a bha na ghadaiche, air an robh D貌mhnall MacMhurchaidh mar ainm. L脿 a bha seo, bha e a鈥 togail taigh is bha e faisg air a bhith deiseil, nuair a chaidh sagart na Comraich seachad air.

鈥淭ha aon choire air an taigh,鈥 thuirt an sagart. Bha D貌mhnall ro 脿rdanach airson faighneachd d猫 bh鈥 ann agus dh鈥檉halbh an sagart. Ach mu dheireadh mhothaich D貌mhnall don uireasbaidh 鈥 cha robh doras ann! Bha an caothach air, agus chuir e dithis de na mic aige a-mach airson an sagart a mharbhadh agus an sgamhan aige a thoirt air ais. Uill, cha robh na mic de貌nach sin a dh猫anamh agus mharbh iad c霉 na 脿ite. Thug iad sgamhan a鈥 choin air ais leotha. Agus 鈥檚 e sin na faclan a thuirt

D貌mhnall riutha, 鈥渟gamhan coin is sgamhan sagairt, is coltach iad ri ch猫ile.鈥 Bha e borb, 鈥檚 d貌cha, ach cha robh e faoin.

Ach d猫 mu dheidhinn Loch Sgamhain? Ma choimheadas sibh ann am faclair Dwelly, tha sgamhan cuideachd a鈥 ciallachadh rudan eile, nam measg blockhead, villainous person, corn or hay built up in a barn, no refuse or dross. 鈥橲 d貌cha gur e sin a bha e a鈥 ciallachadh o th霉s 鈥 loch of the refuse. Chan eil fhios a鈥檓. B鈥 fhe脿rr leam dhol le beachd nan seann daoine, ceart no ce脿rr e. Agus c貌 chanadh le cinnt nach robh each-uisge a鈥 fuireach ann uair no uaireigin?

Faclan na seachdaine

Faclan na seachdaine: aillse-sgamhain: lung cancer; tuathanas-猫isg: fish farm; bodhaig: human body (living); Beinn na Feusaige: (lit.) Mountain of the Beard; Coire a鈥 Chlaiginn: (lit.) Corrie of the Skull; nas aotruime: lighter; Cataibh: Sutherland; gadaiche: robber; sagart na Comraich: the priest of Applecross.

Abairtean na seachdaine

Abairtean na seachdaine: anns an tuiseal ghinideach: in the genitive case; cha mh貌r gu bheil duine a鈥 fuireach anns an sg矛re: hardly a person lives in the area; gun deach sgamhan a lorg l脿 air choreigin air bhog anns an loch: that lungs were found one day floating in the loch; bha iad a鈥 coireachadh an eich-uisge: they were blaming the water-horse (kelpie); slaodaidh iad an duine gu aigeann an locha: they drag the man to the abyss of the loch; sgamhan coin is sgamhan sagairt, is coltach iad ri ch猫ile: a dog鈥檚 lungs and a priest鈥檚 lungs, they are alike; tha aon choire air an taigh: there is one thing wrong with the house; mhothaich e don uireasbhaidh: he noticed the deficiency; chuir e dithis de na mic aige a-mach: he sent two of his sons; mharbh iad c霉 na 脿ite: they killed a dog instead of him (ie the priest); bha e borb ach cha robh e faoin: he was barbarous but he wasn鈥檛 na茂ve; b鈥 fhe脿rr leam dol le beachd nan seann daoine, ceart no ce脿rr e: I would prefer to agree with the old people, right or wrong.

Puing-ghr脿mair na seachdaine

Puing-ghr脿mair na seachdaine: Bha D貌mhnall ro 脿rdanach airson faighneachd d猫 bh鈥 ann: Donald was too haughty to ask what it was. Are you familiar with some of the words which describe the spectrum of emotions and nature from pride through to arrogance? At the lower end of the scale are moit and pr貌is which can both mean pride of a type which is entirely positive and justified, although they may also indicate a degree of conceit. The adjectives are moiteil and pr貌iseil which both generally use the preposition 脿s eg tha mi moiteil asad (I am proud of you); tha i pr貌iseil aiste fh猫in (she is proud of herself). At the less positive end of the spectrum are 脿rdan and uaibhreas which may point to an excessive or unjustified pride, spilling over into haughtiness or arrogance. The adjectives are 脿rdanach and uaibhreach and no preposition is needed eg 鈥檚 e duine 脿rdanach a th鈥 ann (he is an arrogant man); 鈥檚 i a tha uaibhreach! (it is her that is haughty!). Incidentally, the Gaelic for Alexander the Great is Alasdair Uaibhreach. It couldn鈥檛 possibly be Alasdair M貌r 鈥 too many Gaels answer to that!

Gn脿ths-cainnt na seachdaine

Gn脿ths-cainnt na seachdaine: As d猫idh na creiche, tillidh an sgamhan an uachdar: after the destruction (ie the killing and eating of the human), the lung returns to the surface. An uachdar means 鈥渢o the surface鈥 and can also be used figuratively eg thig a h-uile c脿il an uachdar aig a鈥 cheann thall (all will be revealed in the end).

NB: There will be no Litir next week because of the National M貌d. The repeat broadcast for this week鈥檚 Litir will be on Monday 15 October at 6.30 pm, instead of 7.00

Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic

Tha Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic (le PDFs)

All letters

Tha na litrichean uile an seo / The letters are available here

Podcast: Litir do Luchd-ionnsachaidh

Letter To Gaelic Learners

Podcast